ابن‌حاج ابوالبرکات محمد بن محمد سلمی بلفیقیاِبْنِ حاج، ابوالبرکات محمد بن محمد بن ابراهیم بن محمد بن خلف سلمی بلفیقی (۶۸۰ -۷۷۰ق/۱۲۸۱- ۱۳۶۹م)، محدث، فقیه مالکی، مقری، قاضی، شاعر و مورخ اندلسی است. ۱ - تولدبرخی از مآخذ تولد او را در ۶۶۴ق و فوتش را به تفاوت در ۷۷۱، ۷۷۳، ۷۷۴ق نیز آورده‌اند. [۱]
احمد ابن حجر، الدرر الکامنة، ج۵، ص۴۱۶- ۴۱۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۶۶م.
[۲]
نباهی مالقی، ابوالحسن، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۱۶۶، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م.
[۳]
احمد ابن قاضی مکناسی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حل من اعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۵، رباط، ۱۹۷۳م.
نسبت سلمی به قبیله عرب سلیم و نسبت بلفیقی به بلفیق۱ (قلعه‌ای در نزدیکی المریه۲) است. ۲ - نسبنسبت او را به عباس بن مرداس از اصحاب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) می‌رسانند. [۴]
نباهی مالقی، ابوالحسن، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۱۶۴، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م.
وی در المریه دیده به جهان گشود و نخست در زادگاهش به تحصیل پرداخت. [۵]
ابراهیم بن علی ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۶۹، به کوشش ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
پس از آن به بجایه رفت و در آنجا از ابوعلی منصور بن احمد بن عبدالحق مشدالی دانش آموخت، سپس به مراکش رفت و مدتی در سبته اقامت گزید. [۶]
نباهی مالقی، ابوالحسن، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۱۶۴، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م.
۳ - شهرت در قضا و خطابتابن حاج در اقراء و قضا و خطابت شهرت یافت و در شلش (۷۱۰ق) و نیز در مربله و اسطبونه به برخی مناصب نایل شد. [۷]
احمد ابن قاضی مکناسی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حل من اعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۲، رباط، ۱۹۷۳م.
وی بعد از مدتی به اندلس بازگشت و در مالقه۳ مقیم شد و به اقراء پرداخت و در همان‌جا بود که از ابوعبدالله محمد بن احمد طنجانی استماع کرد. [۸]
نباهی مالقی، ابوالحسن، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۱۶۴، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م.
[۹]
احمد ابن قاضی مکناسی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حل من اعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۲، رباط، ۱۹۷۳م.
او در ۷۳۲ق در المریه بوده [۱۰]
احمد ابن قاضی مکناسی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حل من اعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۴، رباط، ۱۹۷۳م.
و در ۷۳۵ق/۱۳۳۵م، پس از درگذشت ابوعمرو بن منظور به جای وی در مالقه به قضا پرداخت. سپس مدتی در غرناطه عهده‌دار قضا و خطابت گردید، ولی از منصب قضای غرناطه دست کشید (احتمالاً عزل شد) و پس از مدتی اقامت در آنجا به المریه فرستاده شد. پس از چندی مجدداً به قضای غرناطه منصوب شد و در این مدت به عنوان سفیر بین حکمرانان نیز عمل می‌کرد. [۱۱]
نباهی مالقی، ابوالحسن، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۱۶۵، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م.
ابن قاضی مکناسی [۱۲]
احمد ابن قاضی مکناسی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حل من اعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۲، رباط، ۱۹۷۳م.
از یک سفر دیگر وی به مغرب پس از ۷۱۰ق یاد کرده که در آن ابن حاج وارد فاس شده و از مشایخ آنجا استماع کرده است. وی متذکر شده است که ابن حاج در بازگشت از این سفر به المریه رفته و در آنجا مجلس اقراء ترتیب داده و مدتی نیز قضای برجه و دلایه را بر عهده گرفته است. [۱۳]
محمد ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ج۲، ص۲۳۵، به کوشش برگشترسر، بیروت، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م.
[۱۴]
احمد مقری، نفح الطیب، ج۸، ص۳۵، به کوشش محمد بقاعی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
وی در پایان عمر سمت قضا و خطابة المریه را داشت و در همان‌جا وفات یافت. [۱۵]
نباهی مالقی، ابوالحسن، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۱۶۶، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م.
۴ - مشایخ علوم مختلفدر میان مشایخ ابن حاج در علوم مختلف می‌توان از ابوالحسن بن ابی العیش، ابوعبدالله بن خمیس جحدری شاعر، ابوجعفر بن زبیر، ابوعبدالله بن رشید، ابوعبدالله بن رافع و جز آنان یاد کرد. [۱۶]
ابراهیم بن علی ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۷۰-۲۷۱، به کوشش ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
[۱۷]
محمد ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ج۲، ص۳۴۵، به کوشش برگشترسر، بیروت، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م.
[۱۸]
احمد ابن حجر، الدرر الکامنة، ج۲، ص۲۳۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۶۶م.
ابن خطیب [۱۹]
محمد ابن خطیب، الکتیبة الکامنة، ج۱، ص۱۲۷، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۳م.
[۲۰]
محمد ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۲، ص۴۱۸، به کوشش عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
[۲۱]
محمد ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۲، ص۴۲۴، به کوشش عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
ادیب برجسته اندلسی و ابن خلدون [۲۲]
ابن خلدون، التعریف، ج۱، ص۶۳، بیروت، ۱۹۷۹م.
مورخ بزرگ، ابن حاج را استاد خود معرفی کرده، او را از بزرگ‌ترین محدثان و فقیهان و ادیبان دانسته، به شاگردی وی افتخار کرده‌اند. [۲۳]
محمد ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ج۲، ص۲۳۵، به کوشش برگشترسر، بیروت، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م.
[۲۴]
احمد مقری، ازهار الریاض، ج۱، ص۱۸۸، به کوشش ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۲۵]
احمد مقری، ازهار الریاض، ج۲، ص۹، به کوشش ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۲۶]
احمد مقری، ازهار الریاض، ج۲، ص۱۵، به کوشش ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۲۷]
احمد مقری، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۸، به کوشش محمد بقاعی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۲۸]
احمد مقری، نفح الطیب، ج۱۰، ص۷، به کوشش محمد بقاعی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۲۹]
احمد مقری، نفح الطیب، ج۱۰، ص۲۰۳، به کوشش محمد بقاعی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
قطعاتی از اشعار او در برخی منابع نقل شده است. [۳۰]
محمد ابن خطیب، الکتیبة الکامنة، ج۱، ص۱۲۸-۱۳۴، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۳م.
[۳۱]
نباهی مالقی، ابوالحسن، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۱۶۶-۱۶۷، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م.
[۳۲]
احمد ابن حجر، الدرر الکامنة، ج۵، ص۴۱۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۶۶م.
[۳۳]
احمد ابن قاضی مکناسی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حل من اعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۲- ۲۹۵، رباط، ۱۹۷۳م.
[۳۴]
احمد مقری، نفح الطیب، ج۸، ص۲۹-۳۱، به کوشش محمد بقاعی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
ژیبرت در مقاله‌ای جامع شخصیت او را به خصوص از نظر ادبی مورد بررسی قرار داده و فهرستی از آثار وی به دست داده است.۵ - آثارچند عنوان از آثار ابن حاج عبارتند از: الافصاح فیمن عرف فی الاندلس بالصلاح؛ تاریخ المریة که آن را به پایان نرسانده و در حاجی خلیفه [۳۵]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۳۰۳.
به خطا تاریخ مرسیه ضبط شده است؛ تأليف فى اسماء الكتب و التعريف بمؤلفها على حروف المعجم؛ دیوان شعر با عنوان العذب و الاجاج من کلام ابی البرکات بن الحاج المؤتمن علی انباء ابناء الزمن [۳۶]
ابراهیم بن علی ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۱، ص۲۷۲، به کوشش ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
[۳۷]
حاجی خلیفه، کشف.
[۳۸]
بغدادی، هدیة، ج۲، ص۱۶۵.
[۳۹]
عمر فروخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۹، بیروت، ۱۹۸۳م.
۶ - فهرست منابع(۱) محمد ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، به کوشش برگشترسر، بیروت، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م. (۲) احمد ابن حجر، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۶۶م. (۳) محمد ابن خطیب، الکتیبة الکامنة، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۳م. (۴) محمد ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م. (۵) ابن خلدون، التعریف، بیروت، ۱۹۷۹م. (۶) ابراهیم بن علی ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، به کوشش ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م. (۷) احمد ابن قاضی مکناسی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حل من اعلام مدینة فاس، رباط، ۱۹۷۳م. (۸) بغدادی، هدیة. (۹) حاجی خلیفه، کشف. (۱۰) عمر فروخ، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۳م. (۱۱) احمد مقری، ازهار الریاض، به کوشش ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م. (۱۲) احمد مقری، نفح الطیب، به کوشش محمد بقاعی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۱۳) نباهی مالقی، ابوالحسن، تاریخ قضاة الاندلس، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالبرکات ابن‌حاج»، ج۳، ص۱۰۵۸. |